گردش مواد در موجودات:

در تک یاختگان به دلیل اندازه کوچک، نسبت سطح به حجم زیاد است و تبادل گاز، تغذیه و دفع بین محیط و یاخته از سطح آن انجام میشود. در جانداران پریاخته ای به دلیل زیاد بودن تعداد یاخته ها، همه یاخته ها با محیط بیرون ارتباط ندارند و لازم است در آنها دستگاه گردش موادی به وجود آید تا یاخته ها نیازهای غذایی و دفع مواد زائد خود را با کمک آن برطرف کنند. دستگاه های گردش مواد در جانوران مختلف به صورتهای زیر است:

سامانه گردش آب:

برخی از بی مهرگان سامانه انتقال ویژهای دارند؛ بهعنوان مثال در اسفنج ها به جای گردش درونی مایعات، آب از محیط بیرون از طریق سوراخ های دیواره به حفره یا حفره هایی وارد، و پس از آن از سوراخ یا سوراخ های بزرگتری خارج میشود. عامل حرکت آب، یاخته های یقه دار هستند که تاژک دارند.

حفره گوارشی:

در مرجانیان مثل هیدر آب شیرین، کیسه گوارشی پر از مایعات علاوه بر گوارش، وظیفه گردش مواد را نیز برعهده دارد. در عروس دریایی، این سامانه انشعاب های متعددی دارد که به گردش مواد در چتر و بازوهای جانور کمک میکند. در کرم های پهن آزاد زی مثل پلاناریا، انشعابات آن به تمام نواحی بدن نفوذ میکند به طوری که فاصله انتشار مواد تا یاخته ها بسیار کوتاه است. در این جانوران حرکات بدن به جابه جایی مواد کمک میکند(شکل 39)

با شکل گیری لوله گوارش که از دهان، شروع و به مخرج منتهی میشود در فاصلة بین بخش خارجی این دستگاه و دیواره داخلی بدن، فضایی شکل میگیرد که سلوم یا حفره عمومی بدن نامیده میشود.

در بی مهرگانی مثل کرم های لوله ای، حفره عمومی بدن با مایعی پر میشود که از آن برای انتقال مواد استفاده میشود (شکل 41 )

در جانوران پیچیده تر، دستگاه اختصاصی برای گردش مواد شکل میگیرد که در آن مایعی برای جابه جایی مواد وجود دارد. در جانوران، دو نوع سامانه گردش مواد مشاهده میشود.

سامانه گردش خون باز:

در سامانه باز، قلب مایعی به نام همولنف را به حفره های بدن پمپ میکند. همولنف نقش های خون، لنف و آب میان بافتی را برعهده دارد. این جانوران مویرگ ندارند و همولنف مستقیماً به فضای بین یاخته های بدن وارد میشود و در مجاورت آنها جریان مییابد. بندپایان و بیشتر نرمتنان سامانة گردشی باز دارند (شکل 42)

در حشرات قلب لوله ای، همولنف را از طریق رگها به درون حفره هایی (سینوسها) پمپ می کند. تبادل مواد بین یاخته و همولنف انجام شده و همولنف از طریق منافذ دریچه دار به قلب باز می گردد. دریچه های قلب در هنگام انقباض قلب، بسته هستند.

سامانه گردش خون بسته:

ساده ترین سامانه گردش خون بسته در کرم های حلقوی، نظیر کرم خاکی وجود دارد. رگ های خونی در آنها به صورت شبکه ای از سرخرگ، مویرگ و سیاهرگ است. مویرگ ها در کنار یاخته ها و با کمک آب میان بافتی، تبادل مواد غذایی، دفعی و گازها را انجام میدهند (شکل های 43 و 44)

تمام مهره داران، سامانه گردشی بسته دارند. گردش خون در  مهره داران به صورت ساده و یا مضاعف است. در گردش ساده مثل ماهی و نوزاد دوزیستان، خون، ضمن یکبار گردش در بدن، یکبار از قلب دو حفرهای آن عبور میکند. مزیّت این سیستم، انتقال یکباره خون اکسیژن دار به تمام مویرگ های اندام هاست (شکل45)

گردش خون مضاعف :

در گردش مضاعف، که در سایر مهره داران دیده میشود، خون ضمن یکبار گردش در بدن، دو بار از قلب عبور میکند. در این سامانه، قلب به صورت دو تلمبه عمل میکند:.

 یک تلمبه با فشار کمتر برای تبادلات گازی و تلمبه دیگر با فشار بیشتر برای گردش عمومی، فعالیت میکند. سامانه گردشی مضاعف، از دوزیستان به بعد، شکل گرفته است. دوزیستان، قلب سه حفرهای با دو دهلیز و یک بطن دارند که بطن، خون را یکبار به شش ها و پوست و سپس به بقیه بدن تلمبه  میکند (شکل46)

قلب و سامانه های گردشی در پرندگان و پستانداران :

جدایی کامل بطن ها در پرندگان و پستانداران و برخی خزندگان مثل کروکودیل ها رخ میدهد. این حالت، حفظ فشار در سامانه گردشی مضاعف را آسان میکند. فشار خون برای رساندن سریع مواد غذایی و خون غنی از اکسیژن به بافت ها در جانورانی با نیاز انرژی زیاد، مهم است.